Περπατώντας στα μονοπάτια του Πηλίου

 

        Εν αρχή ήν ο Νίκος Χαρατσής. Γιατρός γυναικολόγος που μόλις είχε βγει στη σύνταξη (σε ηλικία 52 ετών!),  περπάτησε ακάματος εν έτει 1994 εβδομήντα διαδρομές στο Πήλιο, τις περιέγραψε σε κείμενο και έφτιαξε σκαριφήματα για να τις απεικονίσει στο χαρτί (μην ξεχνάμε ότι τότε ήταν η εποχή πριν το GPS). Το βιβλίο που προέκυψε, ο ''Οδηγός Πηλίου για περιπατητές'' έχει την αξία του κλασικού έργου αναφοράς, μαζί με τα ''Πέτρινα τοξωτά γεφύρια του Πηλίου'' που έγραψε επίσης ο ίδιος. Ακόμα και σήμερα συνεχίζουμε να το συμβουλευόμαστε. 

     Εν αρχή ήν επίσης και ο Δημήτρης Κότταλης. Ιδιόρρυθμος και αγνός άνθρωπος, συλλέκτης και ερασιτέχνης χαρτογράφος, είχε μέσα του το μεράκι της σηματοδότησης.  Διάλεξε τις καλύτερες  διαδρομές και τις σηματοδότησε με πυκνά κόκκινα σημάδια σε βράχους και δέντρα. Έκοβε κομμάτια λαμαρίνας, τα έβαφε και έκανε αυτοσχέδιες πινακίδες. Δεν υπήρχε περίπτωση να χαθείς, αν βάδιζες σε διαδρομή που είχε σηματοδοτήσει ο Κότταλης.   

      Και οι δύο πρωτοπόροι που είχα την τύχη να γνωρίσω έφυγαν πρόωρα, ο Νίκος το 2008 σε ηλικία 66 ετών και ο Δημήτρης το 2010 στα 62. Τότε εγώ προσωπικά αισθάνθηκα ότι άφηναν ένα κενό, που -ελλείψει άλλου- μπορούσα και έπρεπε να το καλύψω. Ήδη, περπατώντας μόνος μου ή με τον Ορειβατικό στο βουνό έβλεπα κάποια λάθη στις περιγραφές του βιβλίου, που κάποιος έπρεπε να διορθώσει. Ερευνώντας έβρισκα καινούρια, άγνωστα μονοπάτια, τα οποία δεν ωφελούσε  να τα ξέρω μόνον εγώ, έπρεπε να μπορούν να τα μάθουν κι άλλοι. Η εξέλιξη του ίντερνετ και των μπλογκ έδινε τη δυνατότητα να δημιουργηθούν διαδικτυακά βιβλία, προσιτά δωρεάν στους πάντες και πανεύκολα να διορθωθούν ή να συμπληρωθούν. Eτσι δημιουργήθηκε το ''Περπατώντας στο Πήλιο'' τα Χριστούγεννα του 2010. Παράλληλα, η διάδοση της δορυφορικής τεχνολογίας GPS, που σήμερα πλέον υπάρχει σε κάθε κινητό τηλέφωνο, έκανε δυνατή την καταγραφή των μονοπατιών και την αποτύπωσή τους στον χάρτη με ακρίβεια λίγων μέτρων, κάνοντάς τα διαθέσιμα σε όλους μέσα από ιστοτόπους όπως το Wikiloc. Ωστόσο, η αξία της επιτόπιας σήμανσης με κόκκινη μπογιά και πινακίδες παραμένει πάντοτε ανεκτίμητη.

  Το δυσκολότερο κομμάτι του παζλ ήταν και παραμένει η διαρκής ανάγκη να καθαρίζονται τα πολλά κλεισμένα (ή μισοκλεισμένα) μονοπάτια. Αν ψηλά μέσα στα δάση της οξιάς, δρυός και καστανιάς τα μονοπάτια δύσκολα κλείνουν, στα χαμηλότερα υψόμετρα η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Μόλις δύο-τρία χρόνια εγκατάλειψης είναι αρκετά για να κάνουν κάποια μονοπάτια και καλντερίμια σχεδόν αδιάβατα. Εδώ γνώρισα την αξία και προσφορά της συλλογικής εθελοντικής δουλειάς -αφού δυστυχώς οι δημοτικές αρχές ήταν συνήθως απούσες- μέσα από τη συμμετοχή στη δράση του συλλόγου Φίλων των Καλντεριμιών Νοτίου Πηλίου. Ο σύλλογος, με δουλειά δεκαπέντε ετών, έχει κατορθώσει να έχει διανοίξει και να διατηρεί ανοικτά και σηματοδοτημένα όλα σχεδόν τα κύρια μονοπάτια του Νοτίου Πηλίου, που δημιουργούν ένα δίκτυο διαδρομών μεταξύ των χωριών, οικισμών και παραλιών, σχεδόν αποκλειστικά με τις δικές του δυνάμεις και  στηριζόμενος σε εθελοντές αλλά και σε μισθωτή εργασία, κάνοντας συνετή χρήση των περιορισμένων χρηματικών πόρων που διαθέτει από συνδρομές και δωρεές. 

    Εδώ σημειώνω ότι τα χρηματοδοτούμενα από την Ευρωπαϊκή Ένωση προγράμματα καθαρισμού και σηματοδότησης με εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ που έχουν πάρει οι τρεις από τους τέσσερις δήμοι του Πηλίου (πλην του δήμου Ρήγα Φεραίου, που δείχνει να μην ενδιαφέρεται καθόλου για τα μονοπάτια του) είναι οπωσδήποτε ένα θετικό βήμα, ωστόσο πάσχουν -όπως και τα προηγούμενα προγράμματα- από παντελή έλλειψη πρόβλεψης για την συντήρηση του έργου. Mια καίρια έλλειψη, που αν δεν αντιμετωπιστεί, πρόκειται σιγά σιγά  να τα υπονομεύσει και ουσιαστικά να τα ακυρώσει. Συνοπτικά, θα έλεγα ότι είμαστε καλοί στο να παίρνουμε ευρωπαϊκά προγράμματα, τα ξεχνούμε όμως και τα αφήνουμε στην τύχη τους μόλις τελειώσουν.

     Αυτή λοιπόν ήταν μέχρι πρόσφατα η κατάσταση με τα μονοπάτια του Πηλίου. Το επόμενο βήμα είναι η συνένωση ξεχωριστών διαδρομών σε μιά ενιαία μεγάλη, που χρειάζεται κάμποσες μέρες για να διανυθεί με ενδιάμεσες διανυκτερεύσεις, προσελκύοντας το ανάλογο ορειβατικό κοινό. Τέτοιες διαδρομές υπάρχουν ήδη. Η μία, το Μονοπάτι του Νοτίου Πηλίου, μήκους 58 χλμ.  που ενώνει την Κάτω Γατζέα με τον Πλατανιά διατρέχοντας τον κορμό του Νοτίου Πηλίου, έχει δημιουργηθεί από τον σύλλογο Φίλων των Καλντεριμιών.  Η άλλη, τριπλάσια σε μήκος και σαφώς πιο απαιτητική, από το Καμάρι Κεραμιδίου μέχρι το Τρίκερι, είναι το ''Μεγάλο Μονοπάτι του Πηλίου'', ιδέα και έργο του μεγάλου αθλητή, ορειβάτη και αναρριχητή Νίκου Μαγγίτση, που βρίσκεται πολύ κοντά στην υλοποίηση με την  βοήθεια της ''Μαγνήτων Κιβωτού''. Έχει όλα τα εχέγγυα για επιτυχία.  Στις δύο παραπάνω διαδρομές, πρέπει να προστεθούν ακόμα δύο:  η ''διαδρομή των χωριών'' και η ''διαδρομή της θάλασσας'' που στηρίζονται στο πρόγραμμα PelionRoutes, και την δουλειά που έκανε ο μηχανικός Τριαντάφυλλος Αδαμακόπουλος με την ομάδα του.  Εύχομαι καλή επιτυχία και σε αυτές.

(Μάιος 2022)

Τα μονοπάτια του Πηλίου στην τοπική οικονομία και τον πολιτισμό

 

(ομιλία μου σε ημερίδα του Λυκείου Ελληνίδων Βόλου το 2017)

 Τα μονοπάτια και τα καλντερίμια του Πηλίου δεν είναι τίποτε άλλο, παρά οι δρόμοι της παλιάς εποχής. Αυτά συνέδεαν τα χωριά μεταξύ τους, με το βουνό και με τη θάλασσα. Από εκεί γίνονταν όλες οι μεταφορές ανθρώπων και αγαθών. Από εκεί περνούσαν και όλοι οι άνθρωποι για να πάνε στη δουλειά τους και στα κτήματά τους. Μπορούμε να φανταστούμε -κάποιοι παλιότεροι το έζησαν κιόλας- τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας με τα φορτωμένα ζώα να περπατάνε καθημερινά, βρέξει-χιονίσει στον αγώνα της ζωής, που τα παλιά χρόνια ήταν αρκετά σκληρός και επίπονος. Αν μάλιστα σε έπιανε καιρός επάνω στο βουνό, η κατάσταση γινόταν ως και επικίνδυνη. 

 Μας είναι δύσκολο, στη σημερινή τεχνολογική εποχή που ζούμε με όλες τις ευκολίες, να αντιληφθούμε πώς ήταν η ζωή τον παλιό καιρό. Θυμάμαι πριν λίγα χρόνια, όταν είχαμε περπατήσει την οκτάωρη διαδρομή Μακρινίτσα-Πουρί, ανεβαίνοντας στην κορυφή Λαγωνίκα (1300 μέτρα) και κατεβαίνοντας μέσα σε πυκνό δάσος μέχρι το Πουρί. Φθάνοντας κουρασμένοι στο χωριό, με τα πόδια μας να πονάνε, συναντήσαμε τον ηλικιωμένο παπά, ο οποίος μας είπε πως στις αρχές της δεκαετίας του 1960, δεκαεπτάχρονος τότε, όταν χρειάστηκε να πάει στο Βόλο για τη στρατολογία έκανε την ίδια ακριβώς διαδρομή. Ξεκίνησε πριν τα χαράματα με το ζώο, ανέβηκε μέχρι τη Λαγωνίκα, κατέβηκε στο Βόλο, τέλειωσε τη δουλειά του και ξαναγύρισε πίσω αυθημερόν. 

 Δεν είναι λοιπόν παράξενο που οι άνθρωποι στα χωριά, τώρα που οι συνθήκες  άλλαξαν, στην πλειοψηφία τους με μεγάλη προθυμία παράτησαν τα μονοπάτια και τα διέγραψαν τελείως από την καθημερινότητά τους. Γι αυτούς συμβολίζουν ένα παρελθόν, στο οποίο δε θα ήθελαν να ξαναγυρίσουν. Αρκετή κούραση εξ άλλου έχουν οι αγροτικές εργασίες ακόμα και σήμερα, δεν χρειάζεται να προσθέσουν κι άλλη. Επιστροφή στον παλιό τρόπο καλλιέργειας με τα ζώα είναι αδύνατη και όλοι πλέον χρησιμοποιούν αγροτικά αυτοκίνητα που κινούνται σε δρόμους, όχι σε καλντερίμια και μονοπάτια. Ήδη, πολλά εξ αυτών καταστράφηκαν για πάντα από τις μπουλντόζες και την άσφαλτο, έγιναν τσιμεντόδρομοι ή αγροτικοί δρόμοι. 

 Γιατί λοιπόν να ασχολούμαστε σήμερα με τα ξεχασμένα μονοπάτια, θα ρωτήσει κανείς. Η απάντηση είναι: γιατί μας φέρνουν σε άμεση επαφή με την καθαρόαιμη ομορφιά της πηλιορείτικης φύσης και με την ιστορία του τόπου. Περνούν από θαυμάσια δάση, ρεματιές, κορυφές και παραλίες, αλλά και από παραδοσιακά ανθρώπινα έργα-τεχνουργήματα, όπως πέτρινα γεφύρια, βρύσες, εκκλησίες και μοναστήρια. Για εμάς τους ανθρώπους των πόλεων, το περπάτημα σ` αυτά είναι πανδαισία σωματική και ψυχική. Η ύπαρξή τους προσελκύει επισκέπτες που θέλουν να συνδυάσουν διακοπές με περπάτημα στη φύση, αυτό που λέμε φυσιολατρικό-περιπατητικό τουρισμό. Πράγματι, το Πήλιο πλησιάζει το ιδανικό για μια τέτοια  δραστηριότητα, καθώς συνδυάζει το βουνό με δύο θάλασσες (Αιγαίο και Παγασητικό) και έχει υποδομές για καλοκαιρινό αλλά και χειμερινό τουρισμό. Προσφέρει μεγάλη ποικιλία διαδρομών, από μία έως έντεκα ώρες πορείας, ορεινές ή παραθαλάσσιες ή σε συνδυασμό,  πηγαίνοντας από χωριό σε χωριό ή κυκλικά.

 Θα αναρωτηθεί ίσως κανείς, μα είναι τόσο σημαντικό αυτό το είδος τουρισμού για την τοπική οικονομία; Η απάντηση είναι ανεπιφύλακτα θετική. Κατ` αρχήν, η καλύτερη εποχή για περπάτημα είναι την άνοιξη και το φθινόπωρο.  Έτσι διευρύνεται το αντικείμενο της τουριστικής δραστηριότητας  σε νεκρές περιόδους για τον συμβατικό τουρισμό. Ένα πούλμαν γεμάτο με τα μέλη ενός ορειβατικού συλλόγου επί παραδείγματι, που θα έρθουν σε κάποιο χωριό ένα σαββατοκύριακο ή τριήμερο, είναι σημαντική τόνωση για την τοπική οικονομία, καθώς οι άνθρωποι αυτοί, πέρα από τη διαμονή και την εστίαση, θα αγοράσουν τοπικά προϊόντα και θα μεταφέρουν την εμπειρία τους και σε άλλους όταν θα γυρίσουν πίσω στον τόπο τους. Υπάρχουν επίσης εξειδικευμένα ταξιδιωτικά γραφεία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, που οργανώνουν πολυήμερες εκδρομές-διασχίσεις από το ένα χωριό στο άλλο και ήδη κάποια από αυτά δραστηριοποιούνται στο Πήλιο. Αρκετοί επισκέπτες, συνήθως νέοι, έρχονται με τον σύντροφο ή με την παρέα τους, θέλοντας να εξερευνήσουν τις διαδρομές που είδαν στο διαδίκτυο ή άκουσαν γι αυτές από φίλους.

 Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος στο οποίο αναφέρομαι, θα παραθέσω ένα επιπλέον στοιχείο. Πριν από λίγα χρόνια συμμετείχα σε ένα ελληνογερμανικό συνέδριο ορειβασίας στο Λιτόχωρο. Εκεί μας παρουσίασαν δύο ευρωπαϊκά μονοπάτια που πήραν πιστοποίηση ποιότητας μέσα από μια συγκεκριμένη διαδικασία. Το ένα εξ αυτών, το Rothaarsteig, είναι ένα μονοπάτι 150 χιλιομέτρων μέσα στα δάση της κεντρικής Γερμανίας. Για την διαχείρισή του ιδρύθηκε φορέας με υπαλλήλους που ασχολούνται με την συντήρηση, τη σήμανση, την προβολή-επικοινωνία και την καθοδήγηση των επισκεπτών. Τα έξοδα του φορέα έχουν αναλάβει οι δήμοι των περιοχών από τις οποίες διέρχεται το μονοπάτι, από κοινού με τοπικούς επαγγελματίες (ξενοδοχεία, εστιατόρια κλπ.). Το μονοπάτι αυτό έχει ετησίως ενάμιση εκατομμύριο επισκέπτες, εκ των οποίων τριακόσιες χιλιάδες με διανυκτέρευση και 1.200.000 με ημερήσιες εκδρομές. Φανταστείτε πόσα χρήματα αφήνουν όλοι αυτοί, και θα καταλάβετε την προθυμία των τοπικών δήμων και επιχειρηματιών να πληρώσουν τα αναλογούντα έξοδα, αφού αντιλαμβάνονται ότι τα λεφτά που θα δώσουν, θα τους επιστραφούν στο πολλαπλάσιο.

 Αυτά οι Γερμανοί. Πρέπει ωστόσο να παραδεχθούμε ότι εμείς είμαστε ακόμα μακριά από μια τέτοια κατάσταση. Τόσο οι δήμοι, όσο και οι τοπικοί επαγγελματίες είναι στην πλειοψηφία τους απρόθυμοι να δεσμευτούν και να συνδράμουν ουσιαστικά σε ό,τι αφορά τα μονοπάτια. Μην ξεχνάμε ότι ο Γερμανός και γενικότερα ο ευρωπαίος πεζοπόρος για να έρθει μαζικά, έχει και κάποιες απαιτήσεις. Θέλει να ξέρει σίγουρα ότι το μονοπάτι που θα περπατήσει είναι συντηρημένο, καθαρό από βλάστηση και σωστά σηματοδοτημένο, ώστε να μην ταλαιπωρηθεί ή χαθεί.  Θέλει να έχει όλες τις σχετικές πληροφορίες, όπως: πού μπορεί να κοιμηθεί και να γευματίσει, πόσο χρόνο θα χρειαστεί, τι να προσέξει, τι να δει, πώς θα πάει και θα γυρίσει. 

 Έτσι λοιπόν, στα καθ` ημάς η αντιμετώπιση του θέματος ''μονοπάτια-πεζοπορικές διαδρομές'' παραμένει μετέωρη και αποσπασματική. Το κενό, ελλείψει ενός επίσημου φορέα, προσπαθούν να καλύψουν με ίδιες δυνάμεις διάφοροι εθελοντές. Εδώ  πρέπει να αναφέρω την πολύτιμη συνεισφορά δύο συλλόγων στους οποίους έχω την χαρά να συμμετέχω, του Ελληνικού Ορειβατικού Συλλόγου Βόλου (ΕΟΣ Βόλου) και του Συλλόγου Φίλων των Καλντεριμιών Νοτίου Πηλίου. Έχουμε κάνει πολλή δουλειά τα τελευταία χρόνια αναζητώντας και εξερευνώντας τα ξεχασμένα καλντερίμια και μονοπάτια του Πηλίου, τα οποία στη συνέχεια καθαρίζουμε, σηματοδοτούμε με πινακίδες και κόκκινα σημάδια και παραδίδουμε ξανά σε χρήση, οργανώνοντας πορείες κάθε εβδομάδα. Έχουμε μέχρι στιγμής (στοιχεία 2023) καταγράψει πάνω από εκατόν πενήντα διαδρομές με GPS (μέσω δορυφόρου), τις οποίες παρουσιάζουμε αναλυτικά στο διαδίκτυο στα ελληνικά και αγγλικά με κείμενο και φωτογραφίες στους ιστoτόπους ''Περπατώντας στο Πήλιο'' και ''Walking in Pelion'', όπου δίδονται κατά το δυνατόν όλες οι απαραίτητες πληροφορίες για να πραγματοποιήσει κάποιος μια διαδρομή μόνος ή με την παρέα του. Δίδεται ακόμα η δυνατότητα να κατεβάσει κανείς το ψηφιακό ίχνος της διαδρομής και να το φορτώσει στο δικό του GPS (ή στο κινητό), ώστε να είναι σίγουρος ότι δεν θα χαθεί. 

     Όσο για το ζήτημα της συντήρησης των ήδη διανοιγμένων διαδρομών, ώστε να μην κλείσουν ξανά από τη βλάστηση, αυτό προς το παρόν καλύπτεται σχετικά ικανοποιητικά στο Νότιο Πήλιο με τη φροντίδα των Φίλων των Καλντεριμιών, χρησιμοποιώντας με σύνεση τους πόρους του συλλόγου από τις εισφορές των μελών ή από δωρεές. Στο υπόλοιπο Πήλιο, όπου οι ανάγκες είναι εξ ίσου μεγάλες, τα πράγματα είναι πιο δύσκολα και όλα επαφίενται στο μεράκι και το ενδιαφέρον ορισμένων εθελοντών και τοπικών δημοτικών προέδρων ή συλλόγων, που κάνουν ό,τι μπορούν, όπως και όποτε μπορούν. 

 Εν κατακλείδι, οι παραδοσιακές διαδρομές του Πηλίου, το πυκνό  δίκτυο των καλντεριμιών και μονοπατιών του, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας του τόπου και των ανθρώπων του και σημαντική πηγή πλούτου στις συνθήκες της σημερινής εποχής. Αυτό πρέπει να γίνει αντιληπτό απ` όλους και ιδιαίτερα από τους ντόπιους, ώστε να προστατεύονται και να μην καταστρέφονται ελαφρά τη καρδία, όπως δυστυχώς συμβαίνει ακόμα και σήμερα. Η προοπτική είναι να εξελιχθεί το Πήλιο σε κέντρο φυσιολατρικού-περιπατητικού τουρισμού, επ` ωφελεία όλων.